Þú þarft ekki að borða upp úr ruslinu til að koma í veg fyrir matarsóun. Brot úr Áramótaskaupi 2016, birt með leyfi Rvk. Studios og RÚV.

Smelltu á viðeigandi reit til að kynna þér ráð gegn matarsóun!

 
 
 
 

Framleiðendur (bóndabýli/fiskvinnsla/matarvinnsla

  • Kynnið ykkur leiðir til að lágmarka sóun í framleiðslu. Bresk skýrsla með leiðbeiningum um lágmörkun sóunar í landbúnaði og bóndabýlum
  • Skoðið vel þann úrgang sem myndast, hverju mest er hent af og reynið að minnka hann. 
  • Skoðið alla ferla í framleiðslunni með lágmörkun matarsóunar eða almennrar sóunar í huga.
  • Geymið afurðirnar rétt.
  • Myndið samstarf með nýsköpunaraðilum sem gætu fullnýtt afurðina þína. Eins manns rusl er annars fjársjóður!
  • Seljið útlitsgallaðar afurðir og vörur á lækkuðu verði.
  • Varist að setja óþarfa dagsetningar á vöru. Komið frekar upplýsingum til verslana um síðasta  söludag og annað í gegnum strikamerki.
  • Gefið afgangsafurðir og vörur til samtaka sem taka við matargjöfum. Fyrir neðan finnst listi yfir þá aðila sem þiggja matargjafir á Íslandi.
  • Búið til moltu sem getur nýst sem jarðvegsbætir. Á vef Umhverfisstofnunar er hægt að skoða leiðbeiningar um heimajarðgerð
  • Upplýsið starfsmenn um aðgerðir gegn matarsóun.

Verslanir

  • Geymið vöruna rétt eða samkvæmt leiðbeiningum.
  • Skoðið vel þann úrgang sem myndast, hverju mest er hent af og reynið að minnka hann. Hér eru leiðbeiningar að því hvernig ber að haga sér í skoðun úrgangs
  • Skoðið vel alla ferla með lágmörkun matarsóunar eða almennrar sóunar í huga.
  • Seljið útrunnar vörur eða vörur á "síðasta notkunardegi" á lækkuðu verði.
  • Seljið útlitsgallaðar vörur á lækkuðu verði. Athugið þó að umbúðir séu ekki rofnar. Um 15-30% af grænmeti og ávöxtum er hent sökum útlitsgalla.
  • Endurhugsið framsetningu á vöru þannig að hillur virðist frekar fullar.
  • Leyfið vörum að klárast í hillum.
  • Gefið óseldar vörur til samtaka sem taka við matargjöfum. Fyrir neðan finnst listi yfir þá aðila sem þiggja matargjafir á Íslandi.
  • Upplýsið starfsmenn um aðgerðir gegn matarsóun.
  • Látið okkur vita af þessum aðgerðum og við bætum ykkur á lista hér yfir verslanir sem sporna gegn matarsóun.

Almenningur

 

 
 
 
 
 
 
 
 
  • Skipuleggðu innkaupin.
    • Gerðu mataráætlanir og innkaupalista með matinn í ískápnum og í skápunum í huga.
    • Ekki falla í magnafsláttargryfjuna, þú gætir verið að kaupa meira magn en þú nærð að klára áður en það skemmist.
  • Athugaðu dagsetningar. Lærðu muninn á „síðasti notkunardagur“ og „best fyrir“ dagsetningum.
    • „Síðasti notkunardagur“: Hentu matvörunni að deginum liðnum.
    • „Best fyrir“: Varan er hæf til neyslu ef hún lyktar og bragðast eðlilega. 
  • Hafðu fjármálin í huga.
    • Mundu að mat sem er hent er í raun peningi kastað á glæ.
    • Taktu gæði fram yfir magn. Það er líklegra að þú klárir gæðavöruna.
  • Stilltu ísskápinn rétt
    • Geymslutími matvæla getur styst töluvert ef hitastig ísskáps er of hátt.
  • Geymdu matinn á réttan hátt
    • Merktu hvenær þú opnaðir vörur svo að hægt sé að átta sig á því hvað þær eru orðnar gamlar.
  • Skipuleggðu ísskápinn
    • Raðaðu elstu vörunum fremst til að nota það elsta fyrst.
  • Eldaðu rétt magn
    • Nýttu þér skammtareiknivélina til að vita hversu mikið þú þarft að elda.
  • Notaðu afgangana
    • Borðaðu þá daginn eftir eða nýttu þá í nýja rétti.
  • Notaðu frystinn
    • Ýmis konar afganga má frysta og nota síðar, t.d. umframmat, ávexti, grænmeti, rjóma, og kryddjurtir.
  • Búðu til moltu

Veitingastaðir/mötuneyti

  • Geymið matinn á réttan hátt í vel stilltum ísskáp og frysti.
  • Skoðið vel þann úrgang sem myndast, hverju mest er hent af og reynið að minnka hann. Hér er að finna leiðbeiningar að því hvernig ber að haga sér í skoðun úrgangs
  • Berið innkaupalistann, búrið og hverju er hent, saman reglulega og endurmetið innkaup.
  • Skipuleggið og minnkið matseðilinn með það í huga að minnka sóun.
  • Bjóðið upp á minni skammta á lægra verði.
  • Nýtið afganga í aðra rétti. Skoðið uppskriftasíðu matarsóun.is! 
  • Áætlið betur það magn sem þarf að elda með því að nota skammtareiknivélina eða láta fólk skrá sig í mat. 
  • Hvetjið viðskiptavini til að taka afganga með sér heim.
  • Gefið afganga/matvæli sem ekki er neytt til samtaka sem taka við matargjöfum. Fyrir neðan finnst listi yfir þá aðila sem þiggja matargjafir á Íslandi.
  • Upplýsið starfsmenn um aðgerðir gegn matarsóun.

Eldað úr öllu

Eldað úr öllu námskeiðin eru verkleg og eru eins og nafnið gefur til kynna til þess ætluð að auka vitund fólks og færni í að nýta mat betur. Hvernig hægt er að elda góðan mat úr því sem er til er. Notaðar eru uppskriftir til að styðjast við en þeim breytt og þær aðlagaðar að því hráefni sem til er hverju sinni. Þannig er maturinn smakkaður og fólk lærir að finna hvað það er sem ,,vantar" í matinn. Mest er unnið með grænmeti. Ef fólk kann að elda bragðgóðan mat úr grænmeti er auðvelt að bæta út í það kjöti og fisk sem væri ekki nóg í heila máltíð en margborgar sig að nýta. Hráefnið er fengið frá verslunum og framleiðendum á svæðinu, sem er að falla á tíma. Engin tvö námskeið eru því eins. 

Þátttakendur eru hvattir til að taka með eitthvað sem hefur dagað upp í skápunum hjá þeim og fundin eru not fyrir það. Allir elda og snæða síðan saman þær dýrindis krásir sem matreiddar eru. Þátttakendur mega gjarnan taka með sér ílát til að taka með sér heim það sem eftir verður. Áætlaður tími er 4 klst og námskeiðin eru opin öllum, konum, körlum og krökkum.

Frekari upplýsingar um námskeiðin fást hjá Kvenfélagasambandi Íslands:
Kvenfélagasamband Íslands
Sími: 552 7430
Netfang: kvenfelag@kvenfelag.is

Matargjafir

Mörg samtök á Íslandi taka gjarnan við matargjöfum frá fólki eða fyrirtækjum sem eiga umfram matvæli til að gefa áfram og koma þannig í veg fyrir sóun á mat.

Ef fólk er að flytjast búferlum erlendis og er að tæma hjá sér skápana, verið er að afþýða frystinn eða ef kartöfluuppskeran í garðinum var sérstaklega stór, þá er um að gera að beina matvælunum áfram og gefa með sér. Þrátt fyrir að vörur eins og pasta, sykur, hrísgrjón og hunang séu merktar með dagsetningu um best fyrir, þá er vel hægt að neyta þeirra langt fram yfir þessa dagsetningu.

Í sumum tilfellum er tekið við afgangs mat úr stórum veislum svo sem brúðkaupum, afmælum og fermingum og einnig erfidrykkjum.

Hafa verður í huga að skjólstæðingar þessara samtaka eru oft viðvæmir fyrir svo ekki er ætlast til að fólk mæti á staðinn með matargjafir nema búið sé að hafa samband við viðkomandi samtök fyrirfram.

Geymsluþolsdagsetningar

Dagsetningar um geymsluþol matvæla segja ekki alltaf hve lengi þau eru neysluhæf. Hvort sem það stendur Best fyrir, Síðasti notkunardagur, Síðasti neysludagur, Framleiðsludagur, Pökkunardagur eða jafnvel eitthvað annað. Mikilvægt er að skilja þessar dagsetningar til að koma í veg fyrir óþarfa matarsóun.

Samkvæmt reglugerðum eiga flest pökkuð matvæli að vera merkt með dagsetningu geymsluþols. Hugtökin sem á að nota eru:

  1. „Best fyrir“ eða „best fyrir lok“
  2. „Síðasti notkunardagur“ eða „Notist eigi síðar en“

Best fyrir segir til um lágmarksgeymsluþol matvæla. Þessar merkingar gefa til kynna gæði frekar en öryggi matvæla þar sem þær sýna hvenær matvælin standast gæðakröfur framleiðanda. Matvörur sem eru merktar með lágmarksgeymsluþoli eru yfirleitt hæfar til neyslu eftir uppgefna dagsetningu, svo framarlega sem varan lyktar og smakkast eðlilega og umbúðir eru órofnar. Mikil matarsóun á rætur sínar að rekja til misskilnings á þessari merkingu. Því er gott ráð að treysta frekar á skynfærin til að nýta matvörur með þessa merkingu. Þó ber að virða leiðbeiningar um geymslu og neyslu eftir opnun umbúða, því langt geymsluþol byggist oft á vinnslu- og geymsluaðferðum (s.s. niðursuðu og loftskiptum) matvara sem síðan hafa stutt geymsluþol eftir opnun.

Síðasti notkunardagur er tilgreindur á matvælum sem eru viðkvæm fyrir örveruvexti og varan getur því orðið skaðleg heilsu ef hennar er neytt eftir síðasta notkunardag. Því ber að virða þessa dagsetningu og ekki einungis treysta á skynfærin þegar kemur að neyslu slíkra matvæla. Mikilvægt er að fylgja leiðbeiningum um geymslu þessara matvæla til að fullvissa öryggi þeirra. Gott ráð er að frysta ónýttar vörur áður en síðasti notkunardagur er liðinn.

Framleiðslu- eða pökkunardagur eru upplýsingar fyrir verslunarstarfsmenn og ber að hunsa.

Önnur ráð

  1. Mjólk og jógúrt sem hafa verið vel kæld geymast oftast mun lengur en uppgefnar dagsetningar, því ber að treysta á skynfærin þegar svo á við.
  2. Ef mygla myndast á mjúkum osti, eins og brie, camembert og jafnvel sýrðum rjóma, ber ekki að neyta hans. En ef mygla myndast á hörðum osti þá er í lagi að skera einfaldlega mygluna og svæðið í kringum í burtu. 
  3. Ávexti og grænmeti á síðasta snúningi er auðveldlega hægt að frysta og nýta síðar. 
  4. Sniðugt er að frysta brauð áður en það myglar eða harðnar, en einnig eru ýmsar leiðir til að nýta harðnað brauð, t.d. í ýmsa ofnrétti.
  5. Ferskar kryddjurtir verða oft afgangs. Það er hins vegar einfalt að auka geymsluþol þeirra með því að annað hvort vefja þeim í vota eldhúsrúllu inni í ísskáp eða fyrsta þær.

Útlitsgallaðar afurðir

Um 20-40% ferskra afurða komast aldrei í verslanir sökum strangra útlitskrafna verslana. Hvort sem það er vegna vitlausrar stærðar, litar eða lögunar. Þetta leiðir til offramleiðslu bænda til að fullvissa að þeir rækti nægilegt magn af „fallegum“ afurðum. Verslanir setja ekki þessar kröfur að ástæðulausu, heldur er það vegna þess að neytendur einfaldlega kaupa ekki „ljótu“ afurðirnar. Bananar mega hvorki vera of eða vanbeygðir, epli ekki of stór eða lítil eða gulrætur of gular, þrátt fyrir að næringargildi útlitsgölluðu afurðanna sé hið sama. Því þarf að breyta viðhorfi neytenda til útlits grænmetis og ávaxta og hvetja verslanir til að selja þessar afurðir. Verslanir geta selt útlitsgallaðar afurðir á lægra verði, hvatt neytendur til að kaupa þessar afskræmdu afurðir og með tímanum sýnt neytendum að þessar afurðir eru alveg jafngóðar og þessar „fallegu“.

Intermarché - Inglorious fruits and vegetables - The ugly carrot from Marcel on Vimeo.

Heimajarðgerð:

Fólk heldur oft að matarsóun skipti ekki máli því matur er lífrænn og brotnar auðveldlega niður. Það er rétt í þeim skilningi að þegar við hendum epli í skógi þá brotnar það eðlilega niður og gefur að mestu frá sér CO2. Hins vegar er meirihluti þessa úrgangs á Íslandi urðaður sem krefst sífellt meira landsvæðir og leiðir til myndunar og losunar gróðurhúsalofttegunda. Þegar lífrænn úrgangur brotnar niður við loftfirrðar aðstæður, líkt og myndast við urðun, þá myndast metan gas. Metan er 21 sinnum virkari gróðurhúsalofttegund en koltvíoxíð og því töluvert verri. 

Ein leið til að sporna við þessu er heimajarðgerð, þ.e.a.s. að umbreyta lífrænum úrgangi heimilis í moltu. Þessi molta nýtist svo sem jarðvegsbætir sem gerir jarðveginn frjótsamari og léttari. Leiðbeiningar Umhverfisstofnunar um heimajarðgerð finnast hér